Aanleiding voor het schrijven van dit blog in 2017, was het onderzoek naar de legende van Wilgefortis.
Dit in het kader van mijn serie De Hele Santenkraam : een reeks kabinetjes in de vorm van assemblages die ik maakte, over diverse vrouwelijke heiligen. Naast een reizende expositie is er ook een digitaal boek met uitleg verschenen.

Foto 1: Detail 'Drieluik van de gekruisigde Martelares' Jheronimus Bosch, ca 1497. Dogenpaleis Venetië.

Foto 2: St. Wilgefortis, Kathedraal van Wissant (F)

Foto 3: Wilgefortis. Diocesan Museum Graz (Oostenrijk) 18e eeuw

Een van de meest raadselachtige heiligen is wel Sint Wilgefortis, ook Sint Ontcommer genaamd: de heilige met een baard.

Zij werd in veel Europese landen vereerd vanaf de 14e eeuw: de eeuw waarin de volgende legende ergens is ontstaan:

Een mooie Portugese prinses werd geheel tegen haar zin in uitgehuwelijkt aan de koning van Sicilië maar Wilgefortis wilde haar leven aan Jezus wijden in het klooster en weigerde. Haar vader liet haar in de cel werpen en daar bad ze tot God om haar zo onaantrekkelijk mogelijk te maken. Haar gebeden werden verhoord, want op een dag werd ze wakker met een flinke baard.

Het huwelijk ging niet door maar haar vader was zo woest dat hij haar liet kruisigen.

De naam 'Wilgefortis' zou afgeleid kunnen zijn van Virgo Fortis wat zoveel als Sterke Maagd betekent en aan de naam Ontcommer worden meerdere betekenissen gegeven. Zo zou het afgeleid zijn van 'ontkomen' in de zin van : ontsnapt zijn aan. Anderen beweren weer dat het gaat om het middeleeuwse werkwoord 'ontcommeren', het bevrijden, verlost worden van kommer (pijn).
Zij werd dan ook aangeroepen bij sterfgevallen om zonder kommer over te kunnen gaan. 

Wilgefortis is begin 21e eeuw uitgeroepen tot de patroonheilige van de queers.

Foto 1:Volto Santo van Lucca 8e eeuw  Dom van Lucca In de 6e tot de 8e eeuw was het de gewoonte binnen de orthodoxe kerk om Christusbeelden rijkelijk aan te kleden met lange gewaden. Dit beeld, genaamd de Volto Santo (het Heilige Gelaat) hangt in de Dom van Lucca en wordt daar nog steeds vereerd. Het werd in het buitenland talloze malen gekopieerd. Een middeleeuwse legende verhaalt dat het is  gemaakt door Nicodemus, een discipel van Jezus die bij de kruisiging aanwezig zou zijn geweest.

Foto 2: Een Volto Santo uit Noord-Italie ca 1200-1220

Foto 3: Geschilderd door Cimabue 1270, Arrezo (I)

Foto 4: Mattheas Grunewald 16e eeuw 

Hoe de houding van het corpus veranderde
In eerste instantie staat Jezus voor het kruis met de armen licht gebogen en het hoofd normaal opgeheven en met een lang gewaad aan.

Gaandeweg, naar de middeleeuwen toe, zien we steeds meer drama: in de 14e eeuw hangt hij, pijnlijk en zichtbaar vastgespijkerd met het hoofd schuin hangend over de borst en slechts nog met een kleine lendendoek om.

Geen wonder dat men in de 14e eeuw bij het ontdekken van een beeld zoals de Volto Santo, zonder op de hoogte te zijn van de tussentijdse ontwikkeling van de vorm, verward raakte en dacht te maken te hebben met een vrouw.
Daar moest een verhaal aan vast gezeten hebben en zie hier de legende van Wilgefortis ontstaan.

In Brabant werd zij in Waalre vereerd en vooral in Steenbergen. Echter zou de locatie Steenbergen berust zijn op een gigantische misvatting. Lees het uitgebreide en ongelooflijke hier verhaal verder.

Link naar een blog over geschiedenis van het kruis.

Vrouwen met baarden waren al veel eerder bekend dan Wilgefortis.

De Oertijd

Uit rotstekeningen kunnen we opmaken dat al 100.000 jaar geleden baarden en ander lichaamshaar werd verwijderd.

Scheren werd met behulp van haaientanden gedaan en een schelp diende als pincet. Of dit uit noodzaak werd gedaan zoals uit  hygiënisch oogpunt of uit schoonheidsideaal weet ik niet en of er al vrouwen waren met baarden en hoe zij in de samenleving stonden evenmin. 

Egyptische Oudheid
Hier treffen we de eerste baard aan bij Hatsjepsoet: de eerste vrouwelijke farao, echter wel een valse, een nepbaard.
Maar dit symbool is het belangrijkste, zo niet het belangrijkste attribuut van de farao's. De baard, in de vorm van een soort sik, was de schakel tussen de farao en de goden. Alleen zij mochten de valse baard dragen. 
Het schoonheidsideaal in de tijd van het oude Egypte was volledige ontharing, dus ook het hoofd kaal, ook de vrouwen. De baard, gedragen door Hatsjepsoet straalde voor haar in elk geval ook macht en autoriteit uit, hetgeen wel nodig was om haar staande te houden in een door mannen gedomineerde omgeving. 

Link naar uitgebreide informatie over deze (kostbare) valse baardjes.

Middeleeuwen 

Heiligenlegenden over vrouwelijke heiligen met een baard waarvan Wilgefortis de meest bekende en de meest vereerde is. Het ontstaan van deze legende heb ik hierboven uitgelegd.

Je kunt stellen dat de baarden bij vrouwen tot aan de vroege middeleeuwen symbool stonden voor iets bovennatuurlijks, waaraan kracht kon worden ontleend. De baarden waren immers door god of de goden geschonken. 

Je zou dus denken dat een baard binnen het katholicisme een zegen zouden zijn...verre van dat, vanaf de 15e eeuw wordt het een vloek:

Heksenvervolging vanaf 1450

Vanaf deze periode kregen sommige vrouwen met extreme baardgroei het erg moeilijk en werden vaak voor heksen aangezien.
Een baard bij een vrouw, dat voorspelt weinig goeds, het onbekende boezemt angst in, te masculien, onbetrouwbaar, bedreigend. Bovendien hebben we hier een periode te pakken, waar katholieke gelovigen in de kerk leerden over demonen in de vorm van heidense godinnen met baarden. Zij zouden de dienaren van de duivel zijn. Er hoefde maar iets van een oogst te mislukken of een boerderij in brand, dan was daar de zondebok!
Ook Jeanne d'Arc werd beticht van hekserij en sommige geschiedschrijvers verhalen ook over een baard bij Jeanne.

Uit deze periode ontstaat ook de naam van de door alle vrouwen gevreesde zogenaamde HEKSENHAAR, die ene vreemde lange haar op de kin die er zo maar plotseling is.

Vanaf de 16e en 17e eeuw ontstond meer en meer het besef dat heksen niet bestaan, temeer ook door de ontwikkeling van de medische wetenschap waardoor afwijkingen steeds meer konden worden verklaard.

Men begint te beseffen dat, naast een heleboel afwijkingen, ook een baard bij een vrouw, een lichamelijke afwijking is, en geen straf van God of een dienaar van de duivel.
Meer en meer treden de onfortuinlijken naar buiten en wanneer men beseft dat nieuwsgierigheid geld in het laatje kan brengen, stellen ouders hun kind of stelt men zichzelf ten toon. 
Deze exposities ontaarden langzaamaan tot goedkoop volksvermaak. Men exposeerde in parken en festiviteiten en er ontstonden de zogenaamde rariteitenkabinetten met diverse afwijkende onderdelen van het lichaam op sterk water.
Ongeloof, nieuwsgierigheid, een beetje griezelen naast leedvermaak lag er aan ten grondslag en eigenlijk is dat van alle tijden. open heden de homepage op Instagram en de meest vervreemde lichaamsdelen, voor het merendeel gefotoshopt, komen je tegemoet om je nieuwsgierigheid te prikkelen.
En de mensen met afwijkingen? Ze hadden vaak geen keus: het waren nog kinderen die door hun ouders overal heen en weer gesleept werden, of men deed het voor het geld, of soms...leefde men eenvoudig niet meer en werden hun gebalsemde lichamen als poppen verkleed in vitrines tentoon gesteld.

Foto links: 

Julia Pastrana (1834 - 1860) werd wereldberoemd om haar bijzondere uiterlijk.

Zij leed aan twee zeer zeldzame ziektes, een die haar hele lichaam dik behaard maakte en een die haar lippen en tandvlees deed opzwellen. Ze beschikte echter over een mooie stem en had een mooi en zacht innerlijk.

Op 20 jarige leeftijd werd ze gekocht door een impresario die haar in de VS en Canada als zangeres liet optreden en werd zeer succesvol.  Ze huwde met hem en kreeg een baby die ook behaard was en na een paar dagen overleed. Haar man liet haar en de baby  balsemen en stelden hen overal ter wereld ten toon als curiositeit. Nadat er ongelooflijk met de lichamen is' gesold' belandden ze in een wetenschappelijk instituut. Ruim een eeuw later, op initiatief (en na jarenlange inspanning) van Laura Anderson Barbata, een kunstenares wiens zuster een toneelstuk produceerde over Julia, werd Julia een officiële welverdiende mooie begrafenis gegund. Zij werd op 11 februari 2013 in Mexico, haar geboorteland, begraven.

Foto midden: een spotprent van Julia: 'de lelijkste vrouw op aarde'.

Foto rechts: zo werden moeder en kind tentoon gesteld na hun dood.

Bronnen: New York Times/ Art and Desogn/ Charles Wilston, 2013
                The Human Marvels.com

Phineas, een zakenman, pakte het groots aan.

In 1841 kocht hij het Scudder's American Museum, waar hij spectaculaire freakshows presenteerde vol 'reuzen, dwergen, siamezen en andere monsters' en van tijd tot tijd verlaat het gezelschap voor een rondreis door de Verenigde Staten.

Een circus van mensen met de meest uiteenlopende afwijkingen, en om het boeiender te maken, (want op een gegeven moment had iedereen het wel gezien), dichtte hij dramatische of ongelooflijke verhalen toe aan degenen met een afwijking.
Later kwam er ook humor bij kijken. En zo werden deze mensen opgeleid tot acteurs, waarvan sommigen een leven lang aan hun toebedeelde rol vast zaten.

Soms werden afwijkingen werden groter gemaakt, kleine kinderen werden geschminkt als oudjes en waren plotseling dwergen.

Er heerste rivaliteit, want degene met de grootste handicap of het beste acteertalent verdiende het meest.

Het was niet alleen kommer en kwel, ze konden er goed van eten en sommigen verdienden veel geld dat ze nergens anders konden verdienen en er ontstonden ook liefdesrelaties onderling.

Enkelen van hen werden echt beroemd en ontvingen veel fanmail en zij waren Phineas dan ook erg dankbaar.
Zo is daar de lilliputter Charles Sherwood Stratton, Annie Jones, de Apenvrouw en Prins Randian, de Slurfman. de laatste kreeg nog een rol in de film: 'Freaks' van Tod Browning.

Lees hier meer over Phineas T. Barnum

Aan de freakshows komt een einde

1908 betekende een keerpunt in de perceptie van mensen met een handicap of ziekte. Het blad Scientific American bekritiseerde de toenmalige praktijk om hen te tonen in "freakshows", noemend het onmenselijk en barbaars.

In de decennia die volgden, verschoof de focus van sensatie naar begrip. Kranten en tijdschriften besteedden aandacht aan de medische oorzaken van lichamelijke afwijkingen, waardoor de mystiek rondom deze individuen verdween.

Deze toenemende bewustwording leidde tot een kentering in de publieke opinie.

De traditionele freakshows en "dime circussen", die profiteerden van de uitbuiting van mensen met een handicap, verloren hun populariteit.

Uiteindelijk, in de jaren 1950, betekende een dalend aantal bezoekers de sluiting van deze shows.

De artiesten, nu verstoken van hun enige bron van inkomsten, werden geconfronteerd met een moeilijke keuze: nieuw werk zoeken, een uitkering aanvragen of opname in een inrichting.

Deze paradoxale uitkomst, hoewel voortkomend uit een streven naar menselijkheid, had tragische gevolgen voor velen. De 'freaks', die al lang aan de rand van de samenleving stonden, werden nu gedwongen om zich aan te passen aan een wereld die hen nog steeds niet volledig accepteerde.

Lees hier meer over de geschiedenis van dit fenomeen.

Bronnen: Historianet.nl en Fr.Blastingnews.com

Er zijn twee opmerkelijke films die ik kan waarderen:

'Freaks' 1932 regisseur Tod Browning. Een film die in eerste instantie was verboden omdat er ook echt gespeeld werd door en met mensen met een afwijking en de benaming  'freaks' eigenlijk niet meer gebezigd mocht worden. Ook  Prins Randian, de man zonder armen en benen uit het circus van Phineas speelde mee.
Later echter toch weer toegestaan vanwege de wijze waarop de mensen met respect en liefdevol zijn neergezet. Het is een innemende film.

'The Greatest Showman'  2017  regisseur: Michael Gracey Amerikaanse Musicalfilm, gebaseerd op het leven van Phineas T. Barnum

De algemene naam voor overmatige beharing is HIRSUTISME.
Dit kan voorkomen op benen, borst, onderbuik, bovenlip en kin.

Overbeharing wordt vaak veroorzaakt door hormoonveranderingen zoals de overgang.
Vrouwelijke hormonen nemen af en mannelijke hormonen nemen toe. Onder invloed van de mannelijke hormonen ontstaan haren in het gezicht. De een krijgt hier en daar een haar, de ander ontwikkelt een heuse snor of baard.

Mogelijke oorzaken zijn:

1: het polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS): de eierstokken produceren teveel het mannelijk hormoon testosteron

Onder andere vetcellen zijn erg gevoelig voor testosteron waardoor het vaker voorkomt bij mensen die te veel wegen

2: het Cushing-syndroom;
Het syndroom van Cushing is vernoemd naar een beroemde Amerikaanse neurochirurg, Harvey Cushing (1869-1939), die voor het eerst dit ziektebeeld beschreef. Het syndroom van Cushing wordt veroorzaakt door (meestal langdurige) blootstelling aan verhoogde spiegels van het bijnierschorshormoon cortisol.

Lees hier meer over het Cushing-syndroom

3:(anabole) steroïden, als geneesmiddel of als doping in de sport, kunnen hirsutisme uitlokken. Voorbeelden zijn: anabole steroïden, anti-misselijkheidsmiddelen, sommige anticonceptiepillen, antipsychotica, anti-epileptica en tamoxifen (geneesmiddel dat 5 tot 10 jaar na hormonale borstkanker moet worden ingenomen).

4: Tumoren in de bijnieren of eierstokken, waardoor overproductie kan ontstaan mannelijke hormonen

5: Pseudohermafroditisme

Een persoon met aangeboren misvormde externe genitaliën, lijkend op het ene geslacht, terwijl de geslachtsklieren (gonaden) tot het andere geslacht behoren

Bronnen:

derma-rijnmond.nl 

leef.nl/kennisbank

umcutrecht.nl

Terug naar de overige blogs 

Ellen Eva Brouwers  (BIO)

Assemblage Series (Portfolio)

HOME