Het Limbus Infantum

Afb: Detail van mijn assemblage over Limbus Infantum. De Heele Santenkraem

Letterlijk vertaald : het voorgeborchte voor kinderen. 

Tot ver over de helft van de 20e eeuw, kon een kind dat dood geboren was of na de geboorte ongedoopt was gestorven,  niet begraven worden in gewijde grond.

Elk kind was volgens het katholieke geloof belast met de erfzonde en die zonde kon alleen weggewassen worden door gewijd water.

Voor hen werd een aparte begraafplek, grenzend aan de gewijde grond, gereserveerd. Deze strook, liggend aan de rand van de gewijde grond op een begraafplaats, noemde men ook wel 'het kinderstrookje'.

Geen naam, geen kruisje of ander gedenkteken, gewoon anoniem de grond in en meestal wisten de ouders niet precies waar.

En voor gelovigen nog erger: de kinderen kwamen niet in de hemel omdat ze ongedoopt waren, maar in het zogenaamde voorgeborchte. Niet zo verschrikkelijk als de hel of zelfs het vagevuur, maar iets milder. Ze zouden echter wel het vredige gevoel hebben als in de hemel, maar niet 'het aangezicht van God mogen aanschouwen'.

Gelukkig werd deze buitengewoon wrede regel, schrik niet, pas in 2007 officieel afgeschaft door paus Benedictus. Wat niet wil zeggen dat er priesters waren die geen uitzonderingen maakten in de decennia daarvoor en de ouders hun overleden kindje met liefde lieten begraven in gewijde grond.

Dit blog (af) te maken, het thema en het onderzoek wat ik er voor deed, te beslissen wat wel en wat niet te plaatsen, is me tamelijk zwaar gevallen. Schokkende waarheden komen al snel als sensatie over en dat is niet nooit mijn bedoeling.
Verder is het soms lastig mijn persoonlijke mening voor me te houden, doch een goed verstaander ... 
Het werd bijna een blog aan mijn been, maar het is af.

Ellen 7 aug 2018

Een stukje geschiedenis: De Middeleeuwen

Bij opgravingen zijn zogenaamde 'kinder- of kogelpotten' gevonden, alwaar de kinderen waarschijnlijk in foetushouding werden ingestopt.

Afb. links: deze pot dateert uit de 14e eeuw en is gevonden onder de heg van de begraafplaats in Tjerkgeest. Het bevat delen van het skelet van een onvoldragen kind.
Afb. rechts: Bij een opgraving in 1962 zijn op een kerkhof in Sint Anna ter Muiden (B), drie aardewerk potten gevonden waarvan een met daarin het skelet van een baby. Het hoofdje is nog net te zien.

De potten behoorden in de Middeleeuwen tot het gangbare huis-tuin en keukenvaatwerk en werden dus niet speciaal voor begrafenissen gemaakt. De pot werd ondiep onder een haag, die meestal de scheiding vormde tussen het kerkhof en de bewoonde wereld begraven, dicht tegen de gewijde grond. 
Waarom in ronde potten is niet bekend, maar aangezien ze daar gemakkelijk in foetushouding konden werden bijgezet, heeft men vermoedelijk gedacht dat deze kinderen opnieuw geboren zouden worden. 

Ze werden op meerdere plaatsen in Nederland gevonden, o.a. in het Friese Harich en het Groningse Niehove. De oudste potten dateren uit de twaalfde eeuw. 

Ook in Belgie, met name Sint Anna ter Muiden, in Oostkerke. Op het kerkhof van Baudelo, de voormalige Cisterciënzer abdij te Klein-Sinaaï (Waasland) werd een aarden pot met 2 oortjes gevonden. De pot bevatte de geraamten van een tweelingfoetus , samen met een muntstuk.

Er zullen er zeker meer van gevonden zijn, maar daar is niet veel van bekend, Wellicht dat men niet begreep wat er eigenlijk werd opgegraven en het slechts beschouwde als een middeleeuwse pot met wat kleine botjes er in.

De ongewijde aarde, in de middeleeuwen ook wel 'Heydenen kerckhoven' genoemd, waren altijd aan de noordkant van de kerk gelegen. Deze plaats was niet zeer gewild, er kwam immer maar weinig zon en van oudsher was het noorden de woonplaats van de demonen, voor de Germanen van hun goden. Het was dus een heidense plek.

Even tot leven wekken om te kunnen dopen?

Voor gelovige ouders was en is dit wellicht nog steeds, een drama wanneer hun kindje niet gedoopt kon worden.

Ze deden er dan ook alles aan om te verhinderen dat het niet in de hemel zou mogen komen.

Dopen kon niet vroeg genoeg gebeuren. Bij levensgevaar was het de plicht van de vroedvrouw om de nooddoop toe te dienen.
Wanneer het kindje nog ongeboren maar reeds overleden was, gebruikte men een spuit met gewijd water om het zo in de baarmoeder te kunnen dopen.

In Frankrijk waren er bepaalde kapellen waar vaders met hun dode babies heen konden. het werd dan op het altaar gelegd en wanneer het kind, gewikkeld in doeken, bij een windvlaag bewoog, dacht men dat het door Maria even tot leven was gewekt en kon men het direct laten dopen en normaal op het kerkhof in gewijde grond begraven.

Afb. boven: een klein heiligdommetje wat ik tijdens mijn vakantie in Moustiers Sainte Marie maakte, alwaar ik met dit uiterst wonderlijk fenomeen voor het eerst kennis maakte, althans: de kapel waar dit gebeurde natuurlijk.
Al in het jaar 470 heeft hier een tempel aan Maria gewijd gestaan en in de 12 eeuw bouwde men de kapel ter ere van O.L. Vrouwe van Beauvoir. Het dorp wordt gekenmerkt door een grote gouden ster, hangend aan een kabel tussen twee bergtoppen. Mooie legendes liggen hier aan ten grondslag. De kapel ligt tussen deze twee bergtoppen. Je komt er door vanuit het centrum het stenen pad te volgen. Na de kapel kun je nog een hele klim maken overeen bergpad, maar neem wel stevig schoeisel mee: de stenen zijn glad, en glibberig.
Aan de bovenkant zie je de boven de bergtoppen (twee stenen van het pad aldaar) met de ster en de gedoopte babietjes , onder het voorgeborchte.

Het Nooddoopsel
In 1929 beschrijft het katholieke tijdschrift Huwelijk en Huisgezin de methode van het zogeheten Nooddoopsel.

Katholieke ouders mochten hun stervende kindje zelf dopen indien er geen geestelijke in de buurt was. Met wat voor water maakte niet uit, of dat nu zee-rivier, regen- of putwater was, ijs of sneeuw. Zo kon men er zeker van zijn dat het kindje direct naar de hemel zou gaan. 
 

Doopsel van Begeerte en van Bloed

Anno 21e eeuw past de katholieke kerk het al langer bestaande ‘doopsel van begeerte’ toe op doodgeboren kinderen: als de moeder gedurende de zwangerschap wil dat het kind gedoopt wordt, geldt dat als doop. Daarnaast geldt nog het doopsel van bloed. Bij een bevalling stroomt tevens het nodige bloed dus is het kind gedoopt door het doopsel van begeerte en het doopsel van bloed. Voor veel ouders is het achteraf een opluchting om te weten dat hun kind toch in de hemel terecht is gekomen en niet ergens ronddoolt in het voorgeborchte van de hel of erger. 

Bron:  Aflevering Andere Tijden over Ongewijde Aarde   2001

Het Blankens Kerkhof

Tussen de Noord-Brabantse dorpjes Veghel en Erp, ligt het Blankens kerkhof, genoemd naar de eerste overledene die er begraven ligt. Het betreft Josephus Blanken, een zwerver en klompenmaker van beroep, waarvan men niet wist of hij wel of niet gedoopt was. 
Dit stuk grond buiten de bebouwde kom kreeg in de 19de eeuw, op verzoek van de kerk, de bestemming van algemene begraafplaats om overleden misdadigers, zelfmoordenaars, onwettig samenwonenden, of mensen die zich onthielden van kerkelijke plichten (als biechten bijvoorbeeld) en zwervers te begraven.
In 1944 zijn er voor het laatst mensen begraven. Dat waren een moeder en dochter die zich hadden ingelaten met Duitse soldaten en zich daarna hadden verdronken.

Zelfmoordenaars werden er ook begraven maar met een beetje goodwill van de plaatselijke priester kon hij dit voorkomen door een brief aan de bisschop te sturen met een uitvoerige levensbeschrijving van de overledene waaruit bleek dat het een goed mens betrof die zondag trouw in de kerk kwam en die de zelfmoord beslist in een vlaag van verstandsverbijstering had gepleegd.
Tijdens de laatste ruilverkaveling van 1983 is het kerkhof, uit respect voor de overledenen (minstens zeven) en uit historisch oogmerk,onberoerd gebleven. In de 19e eeuw werd het kerkhof omgeven door een haag, inmiddels zijn er beuken op geplaatst.

Wat eens een plek van onheil was wat gemeden diende te worden is het heden een vredig plekje in het kleine natuurgebied aan het Melven wat je met gerust hart kunt gaan bezoeken.

Bron: Maria-heide 100 jaar

Het voorgeborchte

Afb: Het Voorgeborchte, pentekening van E.M. Contreras. (datering onbekend, begin 21e eeuw in elk geval)

Een van de weinige afbeeldingen waar ook baby's en kinderen zijn afgebeeld. Er zijn talloze schilderijen gemaakt over het voorgeborchte, met afschuwelijke taferelen. Denk bijvoorbeeld aan Jeroen Bosch. Zondaars, moordenaars, criminelen, zelfmoordenaars zijn er legio op te vinden, maar baby's heb ik (nog) niet kunnen ontdekken*... Daarom vond ik deze prent zo de moeite waard. Het was ook de bedoeling van de Contreras om juist de aandacht te vestigen op deze onschuldige kleintjes.

Zie ik daar nu Vader Abraham tussen staan?

Feit is dat naast het Limbus Infantium ook een Limbus Patrorum bestond: 'de tijdelijke toestand van de zielen van hen die een goed leven leidden, maar stierven vóór de opstanding van Jezus'. en volgens mij maakte de Bijbelse aartsvader Abraham daar ook deel van uit. Ik denk niet dat de kunstenaar onze zanger van het levenslied kent, dus laten we het maar weer op een geval van 'louter toeval' stoelen. 

Het feit dat op oudere schilderijen geen (ik heb ze in elk geval niet kunnen ontdekken) kinderen voorkwamen strookt wel met het feit dat het Vaticaan het bestaan van het voorgeborchte altijd min of meer heeft ontkend. Op uitdrukkelijk advies van een 30 koppige commissie is het voorgeborchte door paus Benedictus officieel afgeschaft en op 21 april  2007 het bestaan van een voorgeborchte officieel achterhaald. Kardinaal Ad Simonis bood namens de kerk zijn excuses aan met de woorden ‘Omdat pijnlijk aan het licht is gekomen hoe de nabestaanden van de ongedoopte kinderen zich toen in de steek gelaten voelden door de kerkelijke cultuur.’

Tot ver in de jaren '60 was de ongewijde grond in gebruik. En niet alleen voor ongedoopten en criminelen, maar zelfs was er plaats voor mensen die overspel hadden gepleegd, openlijke homoseksualiteit, lidmaatschap van de vrijmetselaars, de NSB, de SDAP of de communistische partij... Ook het niet nakomen van de vijf kerkelijke geboden, zoals het niet bijwonen van de heilige communie rond Pasen, de Paasplicht, was een reden voor een plaats in ongewijde grond* 

Ook werden er gevonden overleden vreemdelingen er begraven: men wist immers niet of ze wel gedoopt waren of niet.
*Bron: Andere Tijden 20 nov 2001)

* Aanvulling:  op 2 oktober 2018 bezocht ik de indrukwekkende 12e eeuws kathedraal van Tui (Spanje). Wat een bijzondere altaren en sculpturen zijn daar te zien! Elke dag geopend en met audio-guide zeker de moeite waard.

En wat trof ik er aan? Dit altaarstuk. Helaas niet te achterhalen van wie, in elk geval zie je hier zeer duidelijk de hemel afgebeeld.  Rechter medaillon stelt de hel voor, in het midden het vagevuur en in het linker medaillon het voorgeborchte: de mildste 'straf' voor de ongedoopte kindjes: geen vuur, geen pijn, maar afgesloten van het 'aangezicht van God'. 

Catedral de Sante Maria. Plaza San Fernando, Tui.
Beste tijd: 12.00, om 14.00 is de kathedraal gesloten.
Er tegenover is een gezellig koffiebarretje waar de ander kan wachten indien je een hond bij je hebt zoals wij.
Aanrader: Daarna op een idyllisch binnenpleintje om de hoek de heerlijkste Italiaanse gerechten eten bij pizzeria Di Marco, en die Marco is ook bijzonder aardig. 

'Een Engeltje zette de Wereld stil' 

Rene Oomen

Persoonlijke vertellingen over levenloos geboren kinderen tussen 1961 tot heden.

Deze link bevat enkele schrijnende en soms schokkende verhalen hoe het er aan toe ging halverwege de vorige eeuw in de Noord-Brabant en Limburg.

The Lost Children of Tuam

Ierland: tot in de jaren '60 werden ongehuwde jonge meisjes die zwanger waren geraakt door losbandigheid, onoplettendheid of verkrachting in tehuizen gestopt alwaar ze moesten 364 dagen per jaar werken voor weinig of geen geld. Verstoten door familie en als slaven behandeld. Vaak waren het wasserijen, de zogenaamde 'Magdalene Sisters Laundries'. 30.000 meisjes in totaal...
De tehuizen werden gefinancierd door de overheid en gerund door katholieke nonnen (in dit geval de orde van de Bon Secours) en de verhalen van hoe de meisjes en hun kinderen werden behandeld zijn diep, diep schrijnend. In Tuam heette het tehuis: The Home, maar dat was verre van een thuis. 

Door te weinig opleiding, te weinig financiële ondersteuning door de overheid, te slechte verzorging en voedsel was de kindersterfte drie maal zo hoog als bij kinderen die in particuliere tehuizen werden opgevangen. 

De baby's die geluk hadden werden direct na de geboorte geadopteerd (maar ook veelal verkocht) door de nonnen aan rijke mensen in Ierland zelf en aan Engels sprekende landen als US, Canada en Australië. Dit tot groot verdriet van de biologische moeder die daar over niets had te zeggen. Nadat hun 'straf' erop zat, vertrokken ze vaak zo snel mogelijk naar het buitenland om een nieuw leven op te bouwen.

De kinderen die niet geadopteerd konden worden, bleven jaren lang en sommigen bijna hun gehele leven lang, in het tehuis. 

Ze gingen naar de plaatselijke lagere school maar werden voortdurend gebrandmerkt als zijnde kinderen die in zonde zijn verwekt. Daarna werden ze op de zogenaamde Industriel Boarding Schools geplaatst en vaak lichamelijk en seksueel misbruikt.

En de Ierse overheid liet het allemaal gewoon gebeuren. Pas in 1996 werd The Home gesloten.

In 1975 ontdekt men een massagraf in The Home.
Een documentatiestudie uit 2012 vond voor zo'n 790 overleden kinderen wel een overlijdensverklaring maar geen bewijs voor de begrafenis van de stoffelijke overschotten. Aangenomen wordt dat deze kinderen illegaal op het terrein van dit tehuis begraven zijn.

In 2017 wordt dat bevestigd.

'The baptism of these children entitled them under canon law to a funeral Mass and burial in consecrated ground. But perhaps the baptismal cleansing of their “original sin” was not enough to also wipe away the shameful nature of their conception. (bron: NY times)

(Vertaald: deze kinderen waren gedoopt en hadden dus recht op een begrafenismis en een plekje in gewijde grond. Maar kennelijk was het gewone wijwater voor de erfzonde niet krachtig genoeg om ook de schaamtevolle manier van hun conceptie weg te wassen.)

Tot op heden zoeken ouders en kinderen elkaar en niet altijd met resultaat: sommige kinderen vragen zich af wie ze zijn: ze bezitten de verkeerde of soms dubbele geboortecertificaten bijvoorbeeld. De namen van de moeders zijn vaak veranderd: het werd immers als een schande gezien dat je op zo'n jonge leeftijd zwanger was geraakt. Dat deze gebeurtenis heeft geleid tot enorm veel blijvend leed zowel bij de moeders als de kinderen behoeft geen verder betoog. 

Film: The Magdalena Sisters  2002

Een speelfilm over drie meisjes die terecht komen in een Magdalena Sisters Laundry.

Nadat de film in 2002 de Gouden Leeuw van Venetië kreeg, kwamen er talrijke protesten van katholieke zijde. De Osservatore Romano bestempelde de film als een antiklerikaal pamflet. Het Vaticaan gaf officieel het advies de film niet te gaan bekijken.

Een aantal vroegere bewoonsters van de Magdalenatehuizen stelde daartegenover dat de film niet overeenstemde met de realiteit; de waarheid in de tehuizen zou nog veel erger zijn dan wat in de film te zien is. 

Film: Small Things like These  2024

Oscarwinnaar Cillian Murphy (Oppenheimer) zet een fantastische hoofdrol neer in Small Things Like These. Tijdens het Filmfestival van Berlijn kreeg deze film van de Vlaamse regisseur Tim Mielants (Peaky Blinders, Wil) lovende kritieken van de internationale pers.

Gebaseerd op de gelijknamige bestseller van Claire Keegan, speelt Small Things Like These zich af in Ierland tijdens de jaren '80. Het kleine havenstadje waar kolenhandelaar Bill Furlong (Cillian Murphy) woont, wordt gecontroleerd door de katholieke kerk. Terwijl de man hard werkt om zijn gezin te onderhouden, ontdekt hij verontrustende geheimen in een tuchthuis dat wordt gerund door de katholieke Magdalenazusters onder leiding van Sister Mary (Emily Watson). Hier worden ‘gevallen’ vrouwen en meisjes uitgebuit en mishandeld in de wasserijen. Door de onthullingen wordt Furlong ook geconfronteerd met zijn eigen verleden en gedwongen zijn stilzwijgen te doorbreken.

Overleden kinderen die het geluk hadden herinnerd te mogen worden:

Van links naar rechts:

1: Afbeelding uit Dance Macabre des Femmes: 15e eeuw. De vrouw hier afgebeeld is de min: degene die het kindje heeft gevoed. Dat zie je aan haar onderkleding die er op is gericht gemakkelijk borstvoeding te geven. Het kindje is ingezwachteld. De vrouw wordt aan de hand genomen door De Dood: niemand ontkwam aan de dood. De min en het kind waren beiden getroffen door de pest.
Overigens was het zo, tot diep in de 20e eeuw, dat een overleden kindje en haar moeder die tijdens de geboorte in het kraambed stierven, rechtstreeks naar de hemel zouden gaan volgens het katholicisme.

2: Portret van een overleden kind met krans of bruidskroon in een met sterren versierde lijkwade (Jan Jansz de Stomme, Anoniem kindje, 1654. Groninger Museum.
Een zogenaamde Memento Mori. Overleden kindjes van rijke ouders werden mooi aangekleed en geportretteerd om ze zo in herinnering te blijven houden.
'Bij kinderen waren de hemdjes soms  versierd met kruisjes en sterretjes. Na de reformatie werd dit verboden en als paaps en bijgelovig gekenschetst. In het katholieke deel van Twente bleef tot in de 19e eeuw een variant op dit gebruik bestaan: bij het overlijden van een kind werd het doodskleed bedekt met bidprentjes met afbeeldingen van engeltjes: geschenken van vriendjes en vriendinnetjes'. (Bron: Memento Mori. Een archeologische opgraving rondom de Plechelmuskerk, Oldenzaal

Bij de komst van fotografie in de 19e eeuw werd het een trend om overleden kindjes mooi aan te kleden en te fotograferen. Soms werd het neergezet als levend kind, met de ogen nog geopend, tussen haar speelgoed of zelfs tussen haar nog levende broertjes en zusjes.*

Anno 2018 is het weer een trend, maar dan gelukkig op een smaakvollere manier, om een blijvende herinnering te maken.

Memento Mori is een boeiend onderwerp, ik kom daar misschien nog eens op terug nadat ik hierna enkele blogs heb geschreven die wat vrolijker van aard zijn. 

3: Portret van vermoedelijk het gezin van Jan Gerritsz. Pan, 1638
Dit is geen negenling, maar een familieportret met daarop afgebeeld de 9 overleden kinderen. Gesuggereerd wordt dat de drie kindjes met open ogen iets langer hebben geleefd en de overige 6 doodgeboren zijn. Er bestaat echter veel twijfel over de inhoud van dit portret maar in ieder geval laat het zien dat de ouders veel waarde hechtten aan de kinderen door ze zo te portretteren. Het schilderij is te bewonderen in het WestFries Museum.

4: Detail van eigen werk omtrent het Limbus Infantium.

*waarschuwing: deze link bevat foto's van memento mori uit de 19e en begin 20e eeuw die als schokkend kunnen worden ervaren. 

Hoezit het anno 2018?

Bij het verlies van een foetus tot 16 weken wordt gesproken van een spontane abortus oftewel miskraam. 

Omdat er geen sprake is van levensvatbaarheid, ‘bestaat’ je kindje voor die tijd niet voor de wet.

De wet erkent eveneens geen kinderen die levenloos zijn geboren vanaf 16 weken tot 24 weken zwangerschap.

Akte van overlijden is niet verplicht onder de 24 weken, maar het mag wel.

Als een kindje levenloos geboren wordt na een zwangerschap die langer dan 24 weken heeft geduurd, zijn de ouders verplicht aangifte te doen.

Bij een doodgeboren kindje na een zwangerschap die korter was dan 24 weken, kun je zelf bepalen wat je wilt. Begraven of cremeren is dan niet verplicht. Je kunt ook beslissen je kindje in het ziekenhuis achter te laten zodat hij op een later tijdstip collectief wordt gecremeerd.
Het staat je ook vrij je kindje mee naar huis te nemen en zelf, bijvoorbeeld in je tuin, te begraven. Ook zijn er steeds meer zogenaamde foetusveldjes te vinden op begraafplaatsen, ook wel engelenweide of sterretjesweide genoemd.

Het is bij wet vast gelegd dat ook kinderen die doodgeboren worden officieel erkend kunnen worden en in een geboorteregister geschreven kunnen worden. Dat ze 24 weken of jonger dan 24 weken zijn staat daar los van. Dit heeft alleen te maken met het feit of ze begraven/gecremeerd mogen of moeten worden.

Bronnen:

http://www.jefdejager.nl/dood.php

https://dalhuidj.home.xs4all.nl/HTML/de_geschiedenis_van_begraven_en%20cremeren.htm 

http://www.levensloopbrabant.nl/thema/baby-s-in-brabant/9/begraven-bij-de-zondaars.html

http://www.boekhandelkrings.nl/images/boeken/94/026/0/1/9789402601855.pdf

https://gowiththevlo.nl/wat-liggen-ze-er-mooi-bij/

https://anderetijden.nl/aflevering/572/Ongewijde-aarde

http://weblogs.nos.nl/londen/2014/06/27/de-schaamte-van-ierland/

https://janstevens.wordpress.com/2017/03/29/de-nonnen-waren-alleen-geinteresseerd-in-geld/

http://www.veghelinbeeld.nl/fotoboek/2009/05/15/blankens-kerkhof/

https://tekstbureauvandelaar.nl/boektekst-blankens-kerkof.html

https://www.monuta.nl/uitvaart/uitvaart-regelen/een-kinderuitvaart-regelen/doodgeboren-kind/

https://www.kro.nl/katholiek/abc/voorgeborchte-der-kinderen
https://www.oldenzaal.nl/sites/default/files/memento-mori-archeologisch-onderzoek-plechelmusplein-deel2.pdf
e.v.a.